નોની ( ઇન્ડીયન નોની ) નામે હાલમા બહુચર્ચિત પ્રોડ્ક્ટ જોરશોરથી વેચાય રહી છે અને ખૂબ મોઘી છે પણ તેની શોધ ચલાવતા ખબર પડી કે તે ભારતના જગલોમા સહેલાઇથી મળી આવતુ ઝાડ છે.


Family: Rubiaceae

Genus: Morinda

Species: M. citrifolia



આપણે ત્યા જુદા જુદા નામ આ પ્રમાણે છે.

English : Morinda tree

Hindi: आल Aal

Gujarati - aal . આલ

Marathi: धौला Dhaula

Tamil: Mannanunai, Mannanatti

Malayalam: Mannappavitta

Telugu: Maddi

Kannada: Haladipavette, Maddi

Oriya: Achu, Pindra

Urdu: Togar mughalai

Sanskrit: Paphanah. આચ વગેરે નામથી ઓ્ળખાય છે.
 
હવાઇ ટાપુઓ પર ચમત્કારીક દવા તરીકે ઉપયોગ થાય છે.


આ ઝાડ્નુ ભારતીય જગલોમા સારૂ એવુ અસ્તિત્વ છે. સ્થાનિક સ્તરે મળતા ક્રિકેટ બેટ ( નાના બાળકો માટેના) આ ઝાડના લાકડામાથી બને છે અને સ્‍સ્કૃત્મા આચ તરીકે અને ગુજરાતીમા આલ તરીકે ઓળખાય છે.

થોડા દિવસ પહેલા એક વનકેડીભ્રમણના કાર્યક્રમ સમયે તે ઝાડ મે પ્રથમવાર જગલમા જોયુ.
 
પણ  નોની ના ચમત્કારિક ગુણો અગે હજી કોઇ દસ્તાવેજી માન્યતા મળી નથી એટલે તેના પ્રચારમા જણાવાતા ચમત્કારીક ગુણો શન્કાસ્પદ ગણી શકાય.    

દેશી બદામ (Terminalia catappa )

આપણા દેશમા આ વૃક્ષ દેશી બદામ, બગાળી બદામ વગેરે ઓળખાય છે. અગ્નિ એશિયામા સી આલમન્ડ (sea Almond), બીચ આલમ્ન્ડ, ટ્રોપિકલ આલમન્ડ તરીકે પ્રચલિત છે.

અન્ય ભારતીય નામ

English : Indian Almond

Hindi: जंगली बादाम Jangli badam

Marathi: जंगली बादाम Jangli badam

Tamil: Nattuvadumai, Vadumai

Malayalam: Ketapag

Telugu: Tapasataruvu • Kannada: Kadubadami

Oriya: Desiyobadamo

Gujarati: દેશી બદામ

Sanskrit: Kshudrabija, Desabadama

Botanical name: Terminalia catappa Family: Combretaceae (Rangoon creeper family)

( આપણા દેશમા જગલી બદામ તરીકે ઓળખાતુ અન્ય એક વૃક્ષ પણ થાય છે પણ તે દેશી બદામથી બધી બાબતે જુદુ છે. ભારતના જન્ગલોમા શીમળાના જેવુ દેખાતુ અને તેના જેવા જ પાન ધરાવતુ Java Olive ( Sterculia foetida ) વૃક્ષ પણ જગલી બદામ તરીકે ઓળખાય છે. )

દેશી બદામ શહેરી વિસ્તારમા પણ શોભાના વૃક્ષ તરીકે જોવા મળે છે. સુન્દર આકાર અને ગાઢ છાયડાને કારણે શહેરી વિસ્તારોમા આ સામાન્ય વૃક્ષ છે.

ફળ પાકે ત્યારે તેનો ઉપરનો માવો ખટાશયુક્ત હોવાથી બાળકો મજાથી ખાય છે. કેટલીક સીલેક્ટેડ જાતોના ફળ ખુબ જ સ્વાદિસ્ટ લાગે છે. ઉપરના કઠણ ભાગને તોડતા તેમાથી બદામ જેવુ જ બીજ ( મીન્જ ) નીકળે છે અને તેનો સ્વાદ બદામ જેવો જ હોય છે.
---
દેશી બદામ બીજ મા આશરે ૩.૫૬% ભેજ, ૫૨ % ફેટ-ચરબી(તેલ), ૨૫ % પ્રોટીન, ૧૪.૬ % રેસા, ૫.૯૮ ખાડ (સુક્રોઝ) વગેરે હોય છે.

દેશી બદામના બીજના તેલના ગુણ બદામના તેલ જેવા જ હોય છે અને બદામના તેલની અવેજીમા વાપરી શકાય છે.



( ભારતીય સપદા - Wealth of India, Vol- XI )

કોકમ ( Garcinia Indica ) kokam butter Tree
( Garcinia Indica ) kokam butter Tree
આમ તો ભારતમા સારુ એવુ પ્રસ્થાપિત છે પણ મૂળ ઝાન્ઝીબારથી આવેલુ માનવામા આવે છે.

ખટાશ યુક્ત હોય છે એટલે સૂકવેલા કોકમ દાળ-શાકમા ખટાશ માટે પ્રચલિત છે. ( આમલી ની જગ્યા વપરાય છે )

તેના ફળનુ શરબત ખાસ પ્રચલિત છે અને ગરમીના દિવસોમા તરસ છીપાવનારુ અને ઠન્ડક આપનારુ મનાય છે.

ઔષધિય ગુણની વાત કરવામા આવે તો Cardio Tonic ગણાય છે તે ઉપરાત piles, મરડ, પેટના રોગો અને હદયની તકલીફોમા લાભદાયી મનાય છે.

તેના બીજનુ તેલ કોકમના ઘી ( kokam butter ) તરીકે ઓળખાય છે. બીજમા તેલ્નુ પ્રમાણ ૨૩-૨૬ % જેટલુ હોય છે અને ખાદ્ય છે પણ ખાસ કરીને કોસ્મેટીક્સ, મલમ, લોશન વગેરે બનાવવા માટે વપરાય છે. શિયાળામા ફાટેલા હોથ, પગ અને સૂકી ચામડી માટે અસરકારક છે અને તે માટે ખાસ ઉપયોગમા લેવાય છે.

( Wealth of India, Vol- IV, Page 101 )

પૂરક માહિતી નોધ ;;;

કોકમની જાતિનુ જ વૃક્ષ Garcinia Mangostana તેના ફળ મેન્ગોસ્ટીન (Mangosteen ) માટે પ્રખ્યાત છે અને તેના ફળની ગણ્ના દુનિયામા one of the most delicious among tropical fruit તરીકે થાય છે. ભારતમા ફકત નીલગીરીના પહાડી પ્રદેશમા બારેમાસ ભેજવાળા ભાગોમા જ સારી રીતે થાય છે જોકે અગ્નિ એશિયાના દેશોમા તેનુ ઉત્પાદન નોધ પાત્ર છે.

The roselle (Hibiscus sabdariffa) ખાટી ભીંડી

ખાટી ભીંડી (Revised post ) 
The roselle (Hibiscus sabdariffa) 
 Botanical name: Hibiscus sabdariffa    Family: Malvaceae (Mallow family)

Common name: 

Sanskrit: Ambasthaki 
English : Roselle, Hibiscus, Jamaica sorrel, Red sorrel
Hindi:  Lal Ambari, Patwa
Marathi: Laal-ambaari, tambdi-ambadi 
Tamil: simaikkasuru, sivappukkasuru, shimai-kashuruk-kirai 
Malayalam: polechi, puli-cheera 
Telugu: erragomgura, erragonkaya, ettagomgura

Kannada: kempupundrike, plachakiri, pundibija
Bengali: chukar
Assamese: Chukiar, Tengamora 
Manipuri: সিলো সৌগৰী Silo-sougree
Mizo: Lekhar-anthur 

 
ખાટી ભીડી --- ઊષ્ણ કટિબધમા આવેલા લગભગ બધા દેશોમા થતો છોડ છે. ભારતમા તેની ઘણી બધી જાત નોધાયેલી છે પણ તેમાની મોટાભાગની જાતનો ઉપયોગ તેના છોડમાથી શણ જેવા રેસા મેળવી તેમાથી દોરડા, જાડા કાપડ, કોથળા વગેરે માટે થાય છે. વધુ પ્રમાણમા રેસા આપતી જાતો ફળ મેળવવા માટે ખાસ ઉપયોગી નથી પણ ખાટી ભીડી તરીકે ઓળખાતો ફળ પર લાલ પાખડી ધરાવતો છોડ ખોરાક અને વિવિધ બનાવટો માટે ઉપયોગી છે.

ખાટી ભીડી ના પાદડા અને તેના ફળ (જીડવા/ડોડ્વા ) પર આવરણ તરીકે રહેતી માવાદાર લાલ રગની પાખડી ખોરાક અને દવા તરીકે વિશ્વના ઉષ્ણ કટિબધના દેશોમા મોટા પાયે ઉપયોગમા લેવાય છે. તે મૂત્ર વધારનાર અને રેચક ગણાય છે અને તેની પાખડીમા Anti-Oxident Chemicals ના સારા એવા પ્રમાણને કારણે કેન્સર, હદય ના રોગો અને ચેતાતત્રના રોગોમા ઉપયોગી ગણાવાય છે. આ અગેના શસોધનોની માહિતિ ખાસ ઉપલબ્ધ નથી પણ ઉપરના રોગોમા ફાયદાકારક ગણવામા આવે છે.

પરતુ Pregnancy and Breastfeeding દરમિયાન લેવુ હિતાવહ નથી ( Ref : Ernst E. Herbal medicinal products during pregnancy: are they safe? BJOG . 2002;109(3):227-235. )

Herbs and Supplements to Avoid During Pregnancy and Breastfeeding

( http://healthlibrary.epnet.com/GetContent.aspx?token=e0498803-7f62-4563-8d47-5fe33da65dd4&chunkiid=35536 )

ખાટી ભીડી એના નામ પ્રમાણે સ્વાદમા ખટાશયુકત પણ મજેદાર સ્વાદ ધરાવે છે. તેની ખટાશનુ મુખ્ય કારણ તેમા રહેલા (Oxalic, malic, citric, stearic, tartaric અને hibiscic acid (lactone of hydroxycitric acid) ને કારણે હોય છે.

Dry calyx સૂકી પાંખડીઓ

તેના જીડવા/ડોડવા પર રહેલી માવાદાર પાખડી એકઠી કરી તેમાથી સીરપ, જામ, જેલી વગેરે બનાવી શકાય છે. આમાથી તૈયાર કરેલ શરબત ખૂબ જ લહેજતદાર, ઠડક અને તાજગી આપનારુ હોય છે. પાખડી સૂકવીને સગ્રહ કરી શકાય છે. જેનો ઉપયોગ દાળ/શાક વગેરેમા ( આમલી કે કોકમ ના બદલે વપરાય છે ) ઉપયોગ થાય છે.

આફ્રિકાના દેશોમા તેના પાન અને ફળની પાખડીનો ઉપયોગ હર્બલ ટી બનાવવામા મોટા પાયે થાય છે અને તેને તદુરસ્તી માટે ખૂબ જ ઉપયોગી મનાય છે.

હાયપરટેન્શન, હદય ના રોગો, કેનસર ના રોગો માટે આગળ જણાવ્યુ તેમ ફાયદાકારક છે.

તેના છોડ્માથી રેસા મેળવી આદિવાસી લોકો મજબૂત દોરડા બનાવે છે જે તેમને રોજગારી પૂરી પાડે છે.

More and useful info on :
Indian Links :
http://nopr.niscair.res.in/bitstream/123456789/3775/1/NPR%208%281%29%2043-47.pdf
http://nopr.niscair.res.in/bitstream/123456789/3769/1/NPR%208%281%29%2077-83.pdf
http://nopr.niscair.res.in/bitstream/123456789/3860/1/IJEB%2047%284%29%20276-282.pdf
International Links :

http://www.hort.purdue.edu/newcrop/duke_energy/Hibiscus_sabdariffa.html
http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/roselle.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Roselle_%28plant%29

ખટુબડા Phyllanthus acidus Star Gooseberry

ખટુબડા   Phyllanthus acidus 
West Indian Gooseberry

શાસ્ત્રીય નામ ; Phyllanthus acidus

માડાગાસ્કરનુ વતની પણ દક્ષિણ પશ્ચિમ ભારતમા ફેલાયેલુ છે. દક્ષિણ ગુજરાતમા ખટુબડા તરીકે ઓળખાય છે. અગેજીમા વેસ્ટ ઇન્ડીયન ગૂઝબેરી ( West Indian Gooseberry )  અથવા  Star Gooseberry તરીકે ઓળખાય છે.

આમળા જેવા આકારનુ પણ આમળાથી નાનુ ફળ પણ ખૂબ જ ખાટુ છે. મીઠુ - મરચુ ભભરાવી થોડી વાર રાખી મૂકી ખાવામા આવે તો ખટાશ ઓછી થાય છે અને સ્વાદિષ્ટ લાગે છે. માર્ચ અને સપ્ટેમ્બર એમ બે વાર ફળ આવે છે.

મીઠામા એક દિવસ રાખી મૂકી ખાવામા આવે તો ખૂબ જ સ્વાદિષ્ટ લાગે છે. દક્ષિણ ગુજરાતમા પ્રાથમિક શાળાની આસપાસ આમલી,કોઠા, કમરખ ભેગા ખટુબડા પણ વેચાતા જોવા મળે છે.

તેને બાફી માવો છૂટો પાડી ખાડ-સુગર સાથે ભેળવી જામ-જેલી-મુરબ્બા બનાવી સાચવી શકાય છે.

અગ્નિ એશિયાના દેશોમા માછ્લીમાથી બનતી વાનગીઓમા ખટાશ ઉમેરવા ઉપયોગમા લેવાય છે.

૧૦૦ ગ્રામ લીલા માવામા આશરે પ્રમાણ નીચે મુજબનુ હોય છે પણ પ્રદેશ અને ઝાડ દીઠ તેમા ફેરફાર હોય શકે છે.

Moisture 91.9 g

Protein 0.155 g

Fat 0.52 g

Fiber 0.8 g

Ash 0.51 g

Calcium 5.4 mg

Phosphorus 17.9 mg

Iron 3.25 mg

Carotene 0.019 mg

Thiamine 0.025 mg

Riboflavin 0.013 mg

Niacin 0.292 mg

Ascorbic Acid 4.6 mg

ખટુબડાના પલ્પને ખાડની ચાસણી સાથે ભેળવી સીરપ બનાવી સગ્રહી શકાય અને જરૂર પડ્યે પાણી ઉમેરી શરબત તરીકે પીરસી શકાય. ગરમી દિવસોમા ઉપયોગી અને ઠન્ડક આપનારુ બની રહે.

કેરડો - કેર - બોરડા
કેરડો - રણ અને સૂકા વિસ્તારમા થતુ કાટા-ઝાખરા પ્રકારનુ વૃક્ષ

ભારતનુ વતની અને ખાસ કરીને રાજસ્થાન, કચ્છ જેવા સૂકા વિસ્તારોમા વધુ પ્રમાણમા જોવા મળે. તેની ઘણી જાતો છે અને જગલ, વગડામા આપમેળે ઉગી નીકળેલા હોય છે.

સૂકા વિસ્તારમા લોકોને વગર પાણી એ આવક રળી આપી શકે તેવુ વૃક્ષ છે.

તેના કાચા ફળોનો ઉપયોગ મોટા પાયે આથણાની બનાવટ માટે ઉપયોગ થાય છે અને તેના અથાણાની મોટી માગ હોય છે. સીઝનમા બજારમા રૂ.૪૦ ના કીગ્રા ભાવે વેચાય છે.

તેના ફળોમા વીટામીન સીનુ પ્રમાણ વધુ હોય છે અને અન્ય પોષક તત્વો પણ સારા પ્રમાણ મા હોય છે.

તેને આયુર્વેદમા હદય રોગ નિવારક તથા દમ,કફ, શરદી અને સધિવામા રાહત આપનાર તરીકે ગણવામા આવે છે.

૧૦૦ ગ્રામ દીઠ પોષક તત્વોનઉ આશરે પ્રમાણ નીચે મુજબ હોય છે.

પ્રોટીન - ૧૪ %, ચરબી -૭.૪૩ %, રેસા - ૧૨.૧૨ %, પચી શકે તેવો સ્ટાર્ચ - ૫૯.૪૨ %.
વિટામીન બી (કેરોટીન ) - ૫.૪૦ મીગ્રા, વીટામીન સી- ૧૨૦.૭૦ મીગ્રા, કેલ્શીયમ - ૯૦ મીગ્રા, ફોસ્ફરસ - ૧૭૯ મીગ્રા, લોહ - ૩.૫૦ ગ્રામ, તાબુ - ૧.૧૦ મીગ્રા, ઝિન્ક - ૧.૬૦ મીગ્રા વગેરે

( કૃષિદર્શન -મે-૨૦૦૨, જીએસએફસી લી. દ્વારા પ્રકાશિત )

kamarak - કમરખ

kamarak - કમરખ


કમરખ - Star Fruit - બોટનિકલ નામ - Averrhoa carambola

દક્ષિણ ગુજરાત મા બધે જ મળે છે. દક્ષિણ ગુજરાત મા ઉત્પાદન પણ થાય છે. ખટાશવાળા અને સ્વાદિષ્ટ હોય છે. સારા પાકા ફળોમા શર્કરા / ખાડ નુ પ્રમાણ હોવાથી તે ખાવાની મજા પડે છે.

કમરખ એ શ્રીલકાનુ વતની મનાય છે અને અગ્નિ એશિયા ના લગભગ દરેક દેશોમા જોવા મળે છે.દુનિયાના ઉષ્ણ કટિબધમા સારુ એવુ ફેલાયેલુ છે. ભારતમા દક્ષિણના પ્રદેશો મા સારા પ્રમાણમા થાય છે.

જામ જેલી માર્મલેડ શરબત માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે.

વધુ સમય મળ્યે જણાવીશ.

રાયણ - ( કોકડી )

રાયણ - ( કોકડી )


હાલ રાયણની સિઝન છે. રાયણ એ ચીકુના કુટુંબનુ ફળ છે અને તે ખૂબ ખડતલ, ટકાઉ અને અર્ધસૂકા વિસ્તારનુ ઝાડ હોવાથી રાયણના છોડ પર ચીકુની કલમ ચડાવવામાં આવે છે. ચીકુવાડીના દરેક ઝાડ રાયણને પ્રતાપે ઉભેલા હોય છે.

રાયણ મધ્યમ કદનુ સદાપર્ણી ( evergreen ) ઝાડ છે. અંગ્રેજીમાં khirnee તરીકે ઓળખાય છે અને બોટનિકલ નામ Manilkara Hexandra છે.

પાકા ફળ પીળા રંગના ખૂબ જ મીઠા અને સ્વાદિસ્ટ હોય છે. ફળને સૂકવીને લાંબો સમય સાચવી શકાય છે. જેને કોકડી કહે છે.

રાયણના ફળ ખૂબ જ પૌષ્ટિક છે. તેના ફળમાં સામાન્ય રીતે નીચે પ્રમાણેના તત્વો જોવા મળે છે.

પ્રતિ 100 ગ્રામ

ભેજ - 68.6 %

કેલ્શિયમ - 83 મિલિગ્રામ

રિબોફ્લેવિન - 0.8 મિગ્રા

નાઇટ્રોજન - 0.5 મિગ્રા

ફોસ્ફરસ - 17 મિગ્રા

નીયાસીન - 0.7 મિગ્રા

કાર્બોહાઇડ્રેટ - 27.7 %

આયર્ન - 0.9 મિગ્રા

ચરબી - 2.4 %

થાયામીન - 0.07 મિગ્રા

વિટામિન સી - 16 મિગ્રા

શક્તિ- કેલરી - 134 કેલરી

સૌરાષ્ટ્રની સુપ્રસિધ્ધ કેસર કેરીનો ઇતિહાસ

સૌરાષ્ટ્રની સુપ્રસિધ્ધ કેસર કેરીનો ઇતિહાસ


ભારતમાં કેરી ફળોના રાજા તરીકે માન્ય છે અને તેનુ અતિમહત્વ હોવાથી કુલ ફળપાકોના 60 % પાક ફક્ત કેરીના હિસ્સામાં જાય છે. તેમાં પણ ગુજરાત કેરીના પાક માટે ખૂબ જ અગત્યનુ છે. દ.ગુજરાતની હાફૂસ ( આલ્ફાન્સો ) તથા સૌરાષ્ટ્રની કેસર ખૂબ જ પ્રસિધ્ધ છે અને સૌથી વધુ નિકાસ થતી કેરી છે. તેમાં પણ કેસરના ઉત્પાદનમાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી કચ્છની મોટા પાયે એંન્ટ્રી ( Entry ) થતા કેસરની ખ્યાતિ દેશવિદેશમાં વધી છે અને નિકાસમાં અગ્રીમ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. તો ચાલો કેસરની ઉત્પતિ વિશે જાણીએ.

કેસર એ સૌરાષ્ટ્રના સમુદ્રકિનારાથી 60 કીમી અંદરના ભાગમાં ઘેડ, માધવપુરથી શીલ, માંગરોળ, ચોરવાડથી ઉના, દેલવાડા, તાલાળા, વિસાવદર, મેંદરડા સુધી પથરાળી જમીનમાં અને કિનારાની ઠંડકવાળી સારી વિસ્તરેલી છે. ત્યારબાદ અમરેલીના ધારી અને ખાંભા વિસ્તારમાં પણ સારી ફેલાયેલી છે.

હવે કેસરનુ ઉત્પાદન જૂનાગઢ સિવાય દક્ષિણ ગુજરાત અને કચ્છમાં પણ મોટા પ્રમાણમાં અને ઉચ્ચ ગુણવ્તા વાળુ થાય છે.

જૂના સોરઠ પ્રાંતમાં માંગરોળના શેહ જહાંગીર મિયાંના રાજ્યમાં સાલેભાઇ નામના ખેડૂતની વાડીમાં ગોટલામાંથી તૈયાર થયેલ આંબામાં પહેલી જે વખત લાંબા કદની અણીદાર કેરી ઝૂમખામાં બેઠેલી જોવા મળી. લાલ જમીન પર ઉગેલ આ આંબા પર ગુલાબી રંગની ઝાંય આવી. કેરી પાક્તા તેને કાપી ચાખી. તે રેસા વગરની, ચપટા ગોટલા વાળી, મીઠી અને લહેજતદાર લાગી. આંબાવાડીની અન્ય કેરી કરતા ઉત્તમ જણાય. આથી સાલેભાઇ ખુશ થયા અને પાકેલી કેરીઓનો ટોપલો શેખ જહાંગીરમિયાંના દરબારમાં ભેટ ધરી. શેહસાહેબે જાતે ચાખી અને હાજર સૌને ચખાડી. સૌને ઉત્તમ જાત લાગી. સૌએ જાતનુ નામ પૂછ્યુ તો સાલેભાઇએ નિખાલસતાથી જણાવ્યું કે મે વાવેલા ગોટલામાંથી ઉગેલા ઝાડ પર પ્રથમ વાર આવી છે. તેની જાત મને નથી. શેખસાહેબે વિચાર્યું કે સાલેભાઇની વાડીમાં થઇ છે, તો તેને સાલેભાઇની આંબડી નામ રાખીએ.


તે જમાનામાં કલમ બાંધવાનો રિવાજ ન હતો જેથી શેખ જાહાંગીર મિયાંએ સાલેભાઇની આંબડીના ગોટલા આજુબાજુના પંથકમાં રોપાવ્યા.

આ સમયમાં ( અઝાદી પહેલાના) જૂનાગઢ રાજ્યમાં શ્રી આયંગર નામના બાહોશ બાગયાત શાસ્ત્રી હતા. તેમણે જૂનાગઢના તે વખતના વઝીર શેખ મહંમદભાઇને ગિરનાર તળેટીથી નજીઅ દૂધેશ્વર મહાદેવ પાસેના જંગલમાં આંબાના પ્લાંટેશન માટે સમજાવ્યા અને યોજના મંજૂર કરાવી. જંગલખાતાની જમીન બાગાયતખાતાને સોંપવામાં આવી અને ત્યાં બાગાયતશાસ્ત્રી શ્રીઆયંગરે લાલઢોરી આંબાઓના ગોટલામાંથી તૈયાર થયેલા રોપ પર સાલેભાઇની આંબડીની ભેટ કલમો ચડાવી આંબાના ઝાડ તૈયાર કર્યા. ખૂબ સરસ માવજતના અંતે જ્યારે આ ઝાડો પર ફાલ આવ્યો ત્યારે તેમાં સાલેભાઇની આંબડીના ફળ કરતા આકાર, છાલના રંગમાં તથા અંદરના માવાના રંગમાં ફેરફાર દેખાયો. જંગલની નવસાધ્ય જમીન અને ગિરનારના વાતાવરણથી કેરીમાં કુદરતી ફેરફાર થયો. ડૂંહ પરની લાંબી અણી ટૂંકી થઇ ગઇ અને કેરીનો માવો કેસરી રંગનો માલૂમ પડ્યો. જેથી આયંગર સાહેબે સાલેભાઇની આંબડીનુ નવુનામ કેસર આપ્યુ અને ત્યાંથી કેસર તરીકે પ્રચલિત થઇ.


આઝાદી પછી સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યના બાગાયત શાસ્ત્રી શ્રી અમીલાલ ઢાંકીએ વધારે ઉપજ હેતુ ના આશયથી કેસરનુ વાવેતર ગુજરાતના દક્ષિણ ભાગના નવસારી-વલસાડ્ના વિસ્તારો કે જે કેરીના ઉત્પાદન માટે ઉત્તમ ગણાય છે ત્યાં કરાવ્યું અને કેસર દક્ષિણ ગુજરાતમાં આવી.

જુના સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યના સમયમાં 1955ના વર્ષમાં મુંબાઇ ખાતે યોજાયેલ કેરી પ્રદર્શનમાં જુનાગઢની કેસરને રજૂ કરવામાં આવી હતી અને સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે કાપીને ખાવાલાયક વિભાગમાં કેસરને ઉત્તમ કેરીનુ પ્રમાણપત્ર આપવામાં આવ્યું અને સુવર્ણચંદ્રક આપવામાં આવ્યો જે હાલ જૂનાગઢ બાગાયત ખાતાની કચેરીમાં રખાયેલો છે.

હાફૂસ એક ઉત્તમ જાત હોવા છતાં અનિયમિયત ઉત્પાદન અને કપાસીનો ઉપદ્રવ હોવાથી તેનુ સ્થાન કેસર લઇ રહી છે અને કચ્છની કેસરની ધમાકેદાર નિકાસ શરૂ થતાં નિકાસ થતી જાતમાં આગવુ સ્થાન પ્રાપ્ત કરેલ છે.

( કૃષિદર્શન - માસિકના એક ખુબ જુના અંકમા વાચ્યુ હતુ તેના આધારે )

ગુંદા

ગુંદા


ગુંદાના ઝાડ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના જોવા મળે છે.

નાના ફળવાળા દેશી ગુંદા કે ગુંદી તરીકે ઓળખાય છે.





ઉગડવા માટે ખાસ કોઇ કાળજીની જરૂર નથી. ગામડામાં ગોચર, શેઢાપાળે, પડતર જમીનો પર આપમેળે ઉગી નીકળેલા જોવા મળે છે.

( નોંધ : હાલ અસ્તિત્વ ભયમાં હોય તેવા સંભવિત ઝાડના લીસ્ટમાં મૂકાયેલ ગયેલ છે )



મોટા ફળવાળી જાત પારસ ગુંદા તરીકે ઓળખાય છે અને તે બજારની દ્રષ્ટિએ ઉપયોગી છે.



મોટા ફળો કાચા હોય ત્યારે શાક તરીકે તથા અથાણા બનાવવા ઉપયોગમાં લેવાય છે.





ગુંદાનુ શાક ખુબ જ સ્વાદિષ્ટ હોય છે.

અથાણા તરીકે ખૂબ જ પ્રચલિત છે.





પાકાફળો સીધા જ ખાવા માટે વપરાય છે. ગામડામાં બાળકો ખાય છે. ખૂબ જ નરમ અને ચિકાશયુક્ત માવો હોય લોકો ખાસ પસંદ કરતા નથી. પણ કાચા ફ્ળો બજારમાં ઉંચા ભાવે વેચાય છે માટે જાતે વેચી શકતા નાના ખેડૂતો અને જંગલના આદિવાસીઓ સારી એવી કમાણી કરી શકે.



તાજા ફળો માંના 100 ગ્રામ માવા pulp માં

( As per Article :

Importance of Non-conventional fruitsof India :: Invention Intelligence : July 1994 )



પાણી (ભેજ) 75 g;

એસીડ (ખટાશ) , 0.2 g;

શર્કરા (ખાંડ) , 3.55 g;

પેકટીન (pectin) , 4.5 g;



પ્રોટીન protein 2.06 g;

રેષા , 2.132 g;

ફોસ્ફરસ phosphorus, 0.091 g;

પોટેશિયમ potassium, 1.066 g;

કેલ્શિયમ , 0.062 g;

મેગ્નેશિયમ magnesium, 0.067 g;

લોહ iron 0.005 g

ચોર આમલો - Adansonia digitata

ચોર આમલાના ભારતીય ભાષામા વિવિધ નામ.

English :   Baobab
Hindi:  Gorakh imli गोरख इमली
Marathi:  Gorakh chinch गोरख चिंच
Gujarati:   chor aamlo , gorakha aamalo
Telugu:   Brahmaaamlika
Bengali:   Gadhagachh
Tamil:    Papparappuli
Sanskrit:    Sarpadandi
Botanical name:     Adansonia digitata     Family: Bombacaceae (baobab family)

ખુબ જ ઉપયોગી  અને વિશિષ્ટ દેખાવ ધરાવતુ વૃક્ષ છે.
તેના પાન, નાનો છોડ હોય તો મૂળ અને ફળ ખોરાકના ઉપયોગમા લેવાય છે.

ખુબ જ જાડુ થડ ધરાવતુ વિશાળ વૃક્ષ છે અને પુરાણા ઝાડના થડનો ઘેરાવો એટલો બધો હોય છે કે થડ કોતરીને બખોલ બનાવવામા આવે તો અદરની બાજુ નાનકડા ઓરડા જેટલી જગ્યા મળે. . તેના થડનો ઘેરાવો (girth)  ૨૮ મીટર (૯૦ ફૂટથી વધુ ) નોધાયેલ છે.  કેટલાક સશોધનો આધારે ફલિત થયેલુ છે કે ૧૦મીટર (૩૩ ફીટ) નો વ્યાસ ધરાવતુ વૃક્ષ ૨૦૦૦ વરસથી વધુ જૂનુ હોય શકે છે.

આફ્રીકામા તેના થડને ઉપરથી પોલુ કરી તેમા વરસાદી પાણી ભરવાના ઉપયોગમા અને પાણીની પરબ તરીકે ઉપયોગમા લીધાના દાખલા છે. તેના પોલા થડનો ઉપયોગ જેલ તરીકે, રહેઠાણ તરીકે, વિસામાની જગ્યા તરીકે વગેરે માટે થયેલ છે.

પ્રાચીન સમયમા ભારતમા ચોર લોકો ચોરેલા ધનને છુપાવવા માટે આ ઝાડની બખોલનો ઉપયોગ કરતા તેથી તેનુ એક નામ ચોર આમલો પડી ગયુ.

આમ તો આફ્રિકા ખડ નુ મૂળ વતની છે પણ ભારતના ગામડાઓમા ઘણી જગ્યાએ જોવા મળી જાય છે. અરેબીયન વેપારીઓ દ્વારા વર્ષો પહેલા ભારતમા લવાયુ હતુ.

તેનુ ફળ ૬ થી ૮ ઇચ લાબુ અને મરેલા ઉદરની જેમ ઝાડ પર લટકટુ હોય છે. તેના ફળ્મા કેલ્શિયમ, લોહ અને પોટેશિયમનુ પ્રમાણ વધુ હોય છે. સતરા, મોસમ્બી કરતા ૬ ગણુ વિટામીન સી ધરાવે છે. તેના પાન પણ વિટામીન સી, ખાડ, પોટેશિયમ નએ કેલ્શિયમનુ સારુ એવુ પ્રમાણ ધરાવે છે. તાજા પાન શાકભાજી તરીકે વાપરી શકાય છે.

તાડ - ગલેલી Borassus Flabellifer

તાડ - ગલેલી

બોટનિકલ નામ :  

ઉપયોગ : ગરીબોનુ કલ્પવૃક્ષ કહી શકાય. દરેક ભાગનો રોજબરોજના જીવનમાં ઉપયોગ.
----- નીરો ( ટોડી ) પીણુ , ગોળ અને ખાંડ બનાવવા,
-----ઉપરાંત વિનેગર, Palmwine, દવા, લાકડુ તથા ફળનો સીધો વપરાશ.
-----પાંડદાનો ઉપયોગ ઝુપડાનુ છાપરુ, હાથપંખો, હેટ, Baskets, Brushes, સાવરણી ( ઝાડુ ) વગેરે બનાવવા.

તાડમાંથી મળતા પીણા - નીરાની માહિતી નીચે મુજબ છે. નીચે જણાવેલ સંદર્ભગ્રંથમાંથી લીધેલ છે. અને તે ગ્રંથમાં તેના વૈજ્ઞાનિક શંસોધન પત્રો અંગેના સંદર્ભ પણ આપેલા છે. જે અહી આપવા અશક્ય છે.
( Taken from Wealth of India - Vol 2 ( Published by NISCAIR ) )

Neera નીરો ( અંગ્રેજી - Toddy) - It is sap collected from flowering buds.

નીરોમાં રહેલ Natural Yeast અને ભરપૂર સુગરને કારણે તેને પ્રીઝર્વેટીવ વગર 5-6 કલાકથી વધુ સાચવી શકાતો નથી. આથાની ક્રિયાને ( Fermentation ) લીધે તેમા આલ્કોહોલ બને છે અને વધુ સમય રહે તો એસિટિક એસીડ ( વિનેગાર-સરકો) બને છે. જે પીવો હાનિકારક છે.
Content
---------------- Male tree / Female tree
Soluble solids 13.28 % / 14.03 %
Sucrose 12.45% / 12.20 %
Reducing Sugar - 0.8 % / 0.16 %
Pectin 0.04 % / 0.04 %
Minerals 0.55 % / 0.33 %

It is nutritious suppliment to deficient of iron, ascorbic acid and Vitamin - B complex.

It is cooling, diuretic, stimulant, antiplegmatic and laxative.

Also useful in inflammatory affections. ulcers and dropsy.

It can be priscribed in digestive trouble and sometimes in chronic gonorrhoea.

Slightly fermented juice is given to diabetes.

It is given as tonic to asthmatic and anamic person.

It is excellent source of biologically available riboflavin.

This is found to be as effective as riboflavin injection in curing of ariboflavinosis.


If fermented and distilled then it is comparable to the best mild champagne or American cider or ginger beer.


( As per The Wealth of the Palms - Rama Roa- P. 423)
( The Wealth of India Vol : 2., Publised by NISCAIR - National Institute of Science Communication and Information Resources)

બોર Zizyphus mauritiana

બોર

હીન્દી - BER
બોટનિકલ - Zizyphus mauritiana Lamk


હાલ બોરની સીઝન ચાલુ છે અને થોડા દિવસમાં અપ્રાપ્ય બનશે. કાચા અને અપરિપક્વ ફળ ક્યારેક ખાસી-શરદીને લાવે છે જેથી આ ફળને ખાંસીનુ દ્યોતક ગણી અવગણવામાં આવે છે જે કદાચ ખોટું છે.


ભારતનુ ખૂબ જ જૂનુ અને જાણીતુ ફળ. શબરી એ રામને બોરના ફળ ખવડાવ્યા હતા તે કથા ખૂબ જ પ્રચલિત છે.


ખુબ જ સરળતાથી અને વગર મહેનતે, પાણીની સગવડ વગર ( દુષ્કાળની પરિસ્થિતિમાં પણ જીવી શકતું ) ઉગાડી શકાતું વૃક્ષ હોવાથી ગ્રામ્યવિસ્તારમાં ખરાબાની જમીન પર સરળતાથી ઉગાડી આવક મેળવી શકાય તેવુ ઉપયોગી વૃક્ષ.
ગરીબો અને નાના ખેડૂતો માટે આવકનુ મહત્વનુ સાધન બની શકે.


વિટામીન સી, એ અને બી થી ભરપૂર.


100 ગ્રામ ફળના માવામાં આશરે 68.1 ગ્રામ પાણી, 1.44 ગ્રામ પ્રોટીન, 2.47 કાર્બોહાયડ્રેટસ, 0.21 ચરબી, 21.66 ગ્રામ ખાંડ અને 1.28 ગ્રામ રેસા હોય છે.
ફળની અલગ પ્રજાતિ પ્રમાણે ઉપરના પ્રમાણમાં ફેરફાર છે. પણ ગુજરાતમાં થતા મળતા ગોલા, ઉમરાન અને રાંદેરી બોર ખૂબ જ સ્વાદિસ્ટ અને માવાદાર હોય છે.


Calcium 25.6 mg
Phosphorus 26.8 mg
Iron 0.76-1.8 mg
Carotene 0.021 mg
Thiamine 0.02-0.024 mg
Riboflavin 0.02-0.038 mg
Niacin 0.7-0.873 mg
Citric Acid 0.2-1.1 mg
Ascorbic Acid 65.8-76.0 mg
Fluoride 0.1-0.2 ppm
Pectin (dry basis) 2.2-3.4%

અથાણા, મુરબ્બા, સુગરકેન્ડી બનાવવામાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. કેટલીક દેશી વેરાયટીના ફળ સૂકવીને લાંબા સમય સુધી સાચવી કરી શકાય છે.

મરી પાવડર સાથે ઉપયોગમાં લેવાથી તાવ અને અપચો અને પેટની તકલીફોમાં રાહત આપે છે.

પીલુ - Salvedora Oleoides

પીલુ - Salvedora Oleoides

પીલુ ના ફળ શહેરમાં મળવા મુશ્કેલ પણ ગામડાના છોકરાઓમાં બહુ જ પ્રચલિત. પીલુના ઝાડની એક કવિતા પણ પાઠ્યપુસ્તકમાં આવતી હતી પણ હાલ યાદ નથી.

લગભગ ખેતરની વાડે જોવા મળે જ. દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો, ખારપાટવાળી પડતર જમીનોમાં મોટા પ્રમાણમાં જોવા મળે. બારેમાસ લીલું અને મધ્યમ ઉચાઇવાળુ ઝાડ હોય છે અને તેને અરબી/ફારસીમાં મિશ્વાક (mishwak ) તરીકે પણ ઓળખાય છે.

આ વૃક્ષની ડાળી દાતણ માટે વપરાય છે અને દાંતના સ્વાસ્થ્ય અને રોગો માટે ઉપયોગી છે. ખાસ કરીને યુનાની વૈદકમાં આ વૃક્ષની ડાળી દાંતના રોગો અને મોઢાની સફાઇ માટે વખાણાયેલી છે.

( મિશ્વાક નામે મળતી ટૂથપેસ્ટમાં પણ પીલુના ઝાડમાંથી મેળવાતા extract નો ઉપયોગ થાય છે તેમ તેના ઉત્પાદકનો દાવો છે. )

પીલુ ના ફળ ખૂબ જ નાના પણ જીભ પર ઝણઝણાટ ફેલાવે તેવી તીખાશ સાથે મીઠાશવાળા હોય છે અને ખાવાની મજા આવે તેવા હોય છે. કેટલાક મોટી જાતના ફળૉમાં તીખાશનુ પ્રમાણ વધુ હોય છે { નર્મદાના આલિયાબેટમાં (તીખીજાર) પીલુ ચણા જેવડી સાઇઝમાં મોટા ફળ ધરાવતા સરસ પણ તીખા હોય છે }

આ ફળમાં કેલ્શિયમનુ પ્રમાણ ઉંચુ હોય છે. ભૂખ ઉધાડનાર અને રેચક હોય છે તથા piles અને bronchitis ના રોગમાં ફાયદા કારક હોય છે.

જાંબુ (જામુન) Syzygium Cumini

જાંબુ (જામુન)

બોટનિકલ નામ : Syzygium Cumini

જાંબુ ને સૌ કોઇ જાણે. ઉનાળાના અંતમાં અને ચોમાસાની શરૂઆતમાં પાકતું ફળ.
જાંબુ પણ ભારત, મ્યાનમાર, શ્રીલંકાનુ મૂળ વતની છે. ભારતભરમાં જોવા મળે છે. બારેમાસ લીલું, ઊંચુ ઝાડ મુખ્યત્વે નદીના કિનારે તથા ગામડાઓમાં તળાવના કિનારે અચૂક જોવા મળે.

જાંબુના ફળ વિટામીન-સી થી ભરપૂર હોય છે. પાકે ત્યારે કાળા જાંબલી રંગના ફળ ખાટામીઠા અને ખૂબ જ સ્વાદિષ્ટ લાગતા હોવાથી સારા એવા પ્રચલિત છે પણ ખૂબ જ નરમ અને જલદીથી બગડતા હોવાથી વેચાણ માટે બહાર મોકલવા અગવડરૂપ હોય છે. હવે વાહનવ્યવહારની આધુનિક સગવડોને કારણે શહેરોમાં મોટા પ્રમાણમાં વેચાતા જોવા મળે છે.

પોષક તત્વો : મીગ્રા / 100 ગ્રામ ફળનો માવો.

પાની - 83.7-85.8 g
પ્રોટિન - 0.7-0.129 g
ચરબી - 0.15-0.3 g
રેસા - 0.3-0.9 g
શર્કરા - 14.0 g
ફોસ્ફરસ - 15-16.2 mg
Ascorbic Acid 5.7-18 mg
Folic Acid 3 mcg

ફળોનો ઉપયોગ ખાવા ઉપરાંત જામ અને જેલી બનાવવા થઇ શકે છે. મધુપ્રમેહ ( diabetes) ના દર્દી માટે ફળોને ઉત્તમ ગણાવાય છે. તેના બીજનો પાવડર પણ લોહીમાં ખાંડનુ પ્રમાણ જાળવવા ઉપયોગમાં લેવાય છે. જાંબુ પાચનશક્તિ માટે ઉત્તમ મનાય છે. જાંબુનો ઉપયોગ ઉચ્ચ પ્રકારનો વિનેગાર( એસીટિક એસીડ ) થાય છે. અને ગોવામાં તેનો શરાબ પણ બનાવવામાં આવે છે.

બીલી, Aegle marmelos)

બીલી, ( બોટનિકલ નામ : Aegle marmelos)

મૂળ ભારતનુ વતની એવુ આ વૃક્ષ લગભગ ભારતના બધા જ જંગલો અને દરેક પ્રદેશમાં જોવા મળે છે. અને બીલીપત્રનુ ધાર્મિક મહત્વ હોવાથી લગભગ શિવમંદિરોની આસપાસ ખાસ જોવા મળે.

સૂકા અને વિષમ પરિસ્થિતિમાં પણ અસ્તિત્વ ટકાવી રાખતું વૃક્ષ હોવાથી હલકી જમીનોમાં પણ સરળતાથી ઉગાડી શકાય છે.

બિલ્વફળ કાચા અને પાકા બંન્ને અવસ્થામાં ઉપયોગી છે. કાચા ફળો ખૂબ જ તૂરો સ્વાદ ધરાવતા હોવાથી ફકત તેનો ઉપયોગ દવા/ઔષધ તરીકે જ થાય છે. પેટના રોગો જેવા કે ઝાડા-ઉલ્ટી(diarrhea), મરડો(dysentery)ના ઇલાજ માટે ખૂબ જ અકસીરે છે.

પાકા ફળમાં શર્કરાનુ પ્રમાણ હોવાથી ફળનો માવો ખાવામાં ઉપયોગ થઇ શકે છે અને પાકા ફળમાં વિટામીન-બી નુ પ્રમાણ વધુ હોવાથી ટોનિક તરીકે ખૂબ જ આરોગ્યવર્ધક ગણાય છે. તે ઉપરાંત પાકા ફળમાંથી શરબત, જામ અને જેલી બનાવી શકાય છે. ઉ.ભારતમાં બીલીફળનુ શરબત ઉપયોગમાં પ્રચલિત છે. તે પેટના રોગો અને કબજીયાત મટાડનારુ અને ખૂબ જ આરોગ્યવર્ધક હોય હાલ આમળાના રસની જેમ બીલીફળના રસનુ વેચાણ મોટા શહેરોમાં થઇ રહ્યાનુ સાંભળવામાં આવે છે.

બીલીફળનુ શુધ્ધ પાણીમાં (સ્ટરીલાઇઝડ) બનાવેલ શરબત ડીહાઇડ્રેશનમાં ( WHO- ORS)ની જેમ ઉપયોગમાં લઇ શકાય. આગળ કહ્યુ તેમ ઝાડા-ઉલ્ટી(diarrhea), મરડો(dysentery)ની અકસીર દવા છે.

મુખ્ય પોષક દ્રવ્યોનુ પ્રમાણ ( ગ્રામ /100 ગ્રામ ફળનો માવો)
પાણી - 54.96-61.5 g
પ્રોટીન - 1.8-2.62 g
ફેટ - 0.2-0.39 g
શર્કરા - 28.11-31.8 g
રેસા - 1.04-1.7 g

ખનીજતત્વો અને વીટામીન નુ પ્રમાણ ( mg મીલીગ્રામ/100 ગ્રામ ફળનો માવો)
કેલ્શિયમ - 80 - 85 mg
ફોસ્ફરસ - 45-50 mg
કેરોટીન - 55 mg
થાયામીન - 0.13 mg
રીબોફ્લેવીન - 1.19 mg
નીઆસીન - 1.1 mg
એસ્કોર્બીક એસીડ - 8-60 mg
ટાર્ટરીક એસીડ - 2.11 mg

આમ વિટામીન બી, કેલ્શિયમ, ફોસ્ફરસ, શર્કરાથી ભરપૂર હોય સ્વાસ્થય, હ્યદય અને મગજ માટે ખૂબ જ અગત્યનુ ગણાવાયુ છે.

(Source : Nutritional and Medicinal importance of Non-conventional fruits- by R.A Kaushik, R.K.Singla, R. Yamdagni. Invention Intelligence monthly - July 1994 & Welth of India Volumes)

કરમદા

કરમદા

ભારતનુ મૂળ વતની છે.

મુખ્યત્વે ખેતરની વાડ પર જોવા મળે છે. આ એક કાંટાઝાંખરા પ્રકારનુ ( Shrub ) બારેમાસ લીલું અને પ્રતિકૂળ હવામાનમાં ટકી શકતુ નાના વ્રુક્ષ પ્રકારનુ ઝાડ છે. આ ઝાડની ખૂબી એ છે કે તે પડતર અને ખરાબા વાળી હલકી જમીન પર પણ ઉગાડી શકાય છે.

કરમદાના ફળ કાચા અને પાકા બન્ને અવસ્થામાં વાપરી શકાય છે.
કાચા ફળ અથાણા બનાવવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે અને સ્વાદિષ્ટ અથાણુ બને છે.
પાકા ફળ બે પ્રકારના હોય છે. ખાટામીઠા અને ખાટા. ખાટામીઠા પ્રકારના ફળો સીધા જ ઉપયોગમાં લઇ શકાય છે. ખાટા ફળોમાંથી પીણા, જેલી વગેરે બનાવવા વપરાય છે.

કરમદા ભૂખ જગાડનાર (appetiser), સ્કર્વી રોગમાં ઉપયોગી અને તાવમાં ફાયદાકારક છે.
ફળોમાં લોહતત્વોનુ પ્રમાણ ઉંચુ હોવાથી એનીમીયાના રોગમાં ફાયદાકારક છે.
લોહીની અશુદ્ધી ભગાડનાર અને મગજના રોગોમાં ફાયદાકારક છે.

ફળોમાં પોષક તત્વોનુ પ્રમાણ નીચે પ્રમાણે હોય છે.
પ્રોટીન - 0.39-0.66%;
ફેટ - 2.57-4.63%
ખાંડ - 7.35-11.58%
રેસા - 0.62-1.81%
એસ્કોર્બીક એસીડ - 9 થી 11 mg per 100 g


( Sourse : Invention Intelligence July 1994 and Welth of India - Natural Resources of India )